Problemy społeczne na Mazowszu. Jak gminy i powiaty radzą sobie z ich rozwiązywaniem?

Społeczeństwo Mazowsza się starzeje, a dodatkowo nas ubywa. Wśród trendów spadkowych są też pozytywne – mniej jest osób, którym trzeba udzielać rzeczowego i finansowego wsparcia. Te i inne zjawiska opisane są w najnowszej „Ocenie zasobów pomocy społecznej za 2021 r.”, przyjętej przez radnych województwa. To dokument, którego analiza może być nieocenionym źródłem informacji do tworzenia programów wsparcia i planowania przez samorządy działań prospołecznych na kolejny rok.

Sporządzanie oceny zasobów pomocy społecznej to ustawowe zadanie samorządu województwa, które od lat realizujemy. Na podstawie danych uwzględniających kwestie i problemy społeczne zebranych z różnych jednostek, które na co dzień zajmują się wsparciem mieszkańców Mazowsza, opracowujemy dokument, który dla samorządu województwa, jak i dla samorządów lokalnych może być punktem wyjścia do planowania działań w obszarze społecznym na kolejny rok

– mówi Aleksander Kornatowski, dyrektor Mazowieckiego Centrum Polityki Społecznej.

Analiza ta to nie tylko materiał ułatwiający planowanie budżetu w zakresie polityki społecznej, ale też ważne źródło wiedzy na temat zasobów i deficytów społeczności lokalnych w tym zakresie. Jest również dokumentem ułatwiającym gminom i powiatom przygotowanie i wytyczanie kierunków rozwoju działań pomocowych, aktywizujących oraz usług społecznych.

Dane w ramach „Oceny zasobów pomocy społecznej w oparciu o sytuację społeczną i demograficzną województwa mazowieckiego za 2021 r.” wykorzystywane są przy opracowywaniu strategii rozwiązywania problemów społecznych, przygotowywaniu programów pomocowych przez gminy, powiaty i organizacje pozarządowe, jako źródło danych do przygotowania projektów w ramach przyszłego regionalnego programu operacyjnego (RPO WM 2021-2027) oraz do diagnozy potrzeb w zakresie usług społecznych, niezbędnej np. do sformułowania koncepcji utworzenia centrów usług społecznych na terenie gmin.

Dane do sporządzenia dokumentu zostały zebrane przy pomocy jednolitego w skali całego kraju formularza umieszczonego w systemie informatycznym Centralnej Aplikacji Statystycznej Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej i uzupełnione danymi z Głównego Urzędu Statystycznego, Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Warszawie i Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie.

„Ocena zasobów pomocy społecznej” zawiera dane liczbowe opisujące: demografię, rynek pracy, osoby korzystające z pomocy społecznej, wybrane usługi świadczone w ramach aktywnej integracji i systemu wsparcia rodziny, instytucje pomocy społecznej, koszty prowadzenia i utrzymania zasobów pomocy społecznej oraz aktywność projektowo-konkursową jednostek organizacyjnych pomocy społecznej na Mazowszu. Podobnie jak w poprzednich latach, dokument opisujący mazowiecką pomoc społeczną za 2021 rok został przygotowany z podziałem na dwie odrębne jednostki statystyczne – region mazowiecki regionalny i region warszawski stołeczny.

Jest nas mniej i się starzejemy

Choć w latach 2010–2019 obserwowano dodatni przyrost naturalny, to w 2020 roku i 2021 r. przyrost był już ujemny – w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców ubyło 36 osób. Z analizy wynika, że w całym województwie mazowieckim występują tylko dwa powiaty z dodatnim wskaźnikiem i są to powiaty wołomiński i piaseczyński. Pozostałych 40 powiatów wykazało ujemny przyrost naturalny.

Trzeba pamiętać, że obok przyrostu naturalnego odbywają się zawsze procesy migracyjne. W ostatnim czasie przebiegają one tak, że w końcowym bilansie jest nas mniej. W 2021 r. liczba mieszkańców województwa zmniejszyła się o 5,3 tys. osób (wobec wzrostu o 1,9 tys. osób w roku poprzednim). Mazowsze zatem się wyludnia. Z danych wynika, że przybywało mieszkańców w obszarze metropolitalnym Warszawy i strefach podmiejskich dużych miast, a ubywało w miastach subregionalnych i powiatach usytuowanych na krańcach województwa. Niepokojącym zjawiskiem jest powiększanie się obszarów wyludniających się w województwie. To ważne dla tych samorządów lokalnych, w których struktura ludności będzie się zmieniać – zwiększa się tam liczba kobiet, często starszych oraz osób niesamodzielnych.

W ocenie wymieniono niepokojące tendencje, wynikające z prognozy demograficznej województwa mazowieckiego. Wśród nich pojawiły się utrzymujący się od kilku lat wzrost wskaźnika starości demograficznej, wyraźnie widoczny proces tzw. podwójnego starzenia się ludności (polegający na wzroście liczby i udziału osób w wieku sędziwym w ogóle populacji osób starszych) oraz wzrost współczynnika wsparcia międzypokoleniowego – o ile w 2010 r. na 100 osób w wieku 50–64 lata przypadało ponad 7 osób sędziwych, to w 2021 r. było to ponad 13 osób (w Polsce odpowiednio: ponad 6 i ponad 11 osób).

Konieczne jest zatem dalsze prowadzenie działań aktywizujących osoby starsze, ale też zapewnienie odpowiednich usług społecznych dla osób niesamodzielnych (ciężko i długotrwale chorych, starszych, z niepełnosprawnościami, z zaburzeniami psychicznymi). W tym przypadku ważnym wyzwaniem jest odpowiednio poprowadzona deinstytucjonalizacja – w tym działania edukacyjne oraz promujące nieinstytucjonalne formy opieki (wolontariat, pomoc sąsiedzka), uwzględniające doświadczenia samorządów z okresu występowania pandemii COVID-19.

Pogarsza się kondycja psychiczna

Kolejnym ważnym problemem społecznym i demograficznym, który z roku na rok staje się coraz bardziej zauważalny w województwie mazowieckim (jak też w całym kraju), jest pogorszenie się stanu zdrowia psychicznego mieszkańców Mazowsza. Na podstawie wyników badań ocenia się odsetek mieszkańców Mazowsza doświadczających zaburzeń psychicznych przynajmniej jeden raz w życiu na 21,4 proc. Problem ten dotyka coraz częściej dzieci i młodzieży do 18. roku życia, a także osoby starsze i samotne. Częściowo zjawisko może być nasilone trwającą długo pandemią COVID-19, dlatego ważne jest uruchomienie procesu wsparcia psychologicznego dla różnych grup osób w ich środowisku lokalnym. To może zminimalizować poczucie izolacji i osamotnienia i poprawić ich poczucie bezpieczeństwa oraz kondycję psychiczną.

Coraz mniej osób korzysta z pomocy społecznej

Z analizy danych wynika, że utrzymuje się, pomimo wystąpienia pandemii COVID-19, trwający od dziewięciu lat trend zmniejszania się liczby osób i rodzin korzystających z pomocy. W 2021 r. liczba osób objętych pomocą społeczną w porównaniu do 2019 r. zmniejszyła się o 10,2 proc. (spadek z poziomu 285 235 osób do poziomu 256 130 osób), w tym także długotrwale korzystających z pomocy społecznej (spadek w stosunku do roku 2019 o 17,7 proc.). Jednocześnie jak w latach poprzednich rosną środki finansowe na pomoc społeczną i inne obszary polityki społecznej wydatkowane przez gminy, powiaty oraz miasta na prawach powiatu w województwie mazowieckim.

W roku 2020 długotrwała lub ciężka choroba, ubóstwo, niepełnosprawność i bezrobocie były najczęstszymi przyczynami ubiegania się o pomoc społeczną w województwie mazowieckim. Natomiast w roku 2021 ubóstwo czy bezrobocie nie plasują się na pierwszej pozycji w kategorii powodów ubiegania się o pomoc społeczną. W całym województwie mazowieckim najdotkliwszym problemem, zgodnie z zebranymi informacjami, stała się długotrwała lub ciężka choroba. Na taki obraz pomocy społecznej na Mazowszu, w zakresie powodów ubiegania się o nią, miała niewątpliwie wpływ pandemia COVID-19, która spowodowała zwiększenie się problemów zdrowotnych mieszkańców województwa i ograniczyła dostęp do usług zdrowotnych z powodu konieczności leczenia osób chorujących na koronawirusa i powikłań po nim.

W związku z tą sytuacją rekomendowane jest m.in. rozszerzenie w gminach i powiatach województwa dostępności do spersonalizowanych, dopasowanych do indywidualnych potrzeb mieszkańców, zintegrowanych i skoordynowanych usług społecznych, finansowanych ze środków własnych, uzupełnionych środkami zewnętrznymi w tym z funduszy Unii Europejskiej i budżetu państwa.

Centra usług społecznych

Od 2020 r. w systemie pomocy społecznej istnieje nowa jednostka organizacyjna – centrum usług społecznych (CUS). W 2021 roku na terenie Mazowsza było ich 10. Większość z nich powstała dzięki projektowi finansowanemu ze środków unijnych. Tworzenie nowych jednostek odbywa się najczęściej przez przekształcanie w nie istniejących OPS. Proces jest na tyle świeży, że zainteresowanie nim wskazuje ok. 3 proc. gmin. Wpływ na to ma wiele czynników, wśród których pracownicy mazowieckiej pomocy społecznej wyróżnili m.in.: brak środków finansowych w mazowieckich gminach na proces przekształcenia OPS w CUS, szczególnie po wystąpieniu pandemii, obawa przed zmianami organizacyjnymi i związanymi z nimi formalnościami, zmianami kadrowymi (pomimo zagwarantowania zatrudnienia w ustawie dla pracowników przekształcanych OPS) czy możliwość realizacji przez CUS zbyt szerokiego wachlarza usług, który może być niespójny.

Na co należy w przyszłości położyć nacisk? Przede wszystkim propagować wśród gmin i powiatów ideę ponadgminnej współpracy w rozwiązywaniu problemów społecznych. Już teraz Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej prowadzi szkolenia, które wdrożą kadrę pomocy społecznej w nowe rozwiązania. Centrów usług społecznych będą miejscami o innym profilu – z profesjonalnym i indywidualnym wsparciem w postaci usług społecznych dobranych na podstawie wcześniej wykonanej diagnozy potrzeb dla danej społeczności lokalnej.

Pracownik socjalny wciąż mało doceniany

W województwie mazowieckim do 2019 r. można było obserwować zwiększenie zatrudnienia w ośrodkach pomocy społecznej. Jednak ograniczenia wprowadzone w 2020 r., spowodowane walką z pandemią COVID-19, doprowadziły do ograniczenia oferowanych form pomocy. W województwie mazowieckim zaobserwowano zmniejszenie zatrudnienia w ośrodkach pomocy społecznej (w 2021 r. spadek ten wyniósł 3,1 proc. w stosunku do roku 2019).

Jak wynika z „Oceny zasobów pomocy społecznej”, coraz częściej współpracę z ośrodkami pomocy społecznej podejmują wolontariusze. W 2021 r. z pomocy 2493 osób skorzystało 67 jednostek (głównie z poziomu gminy).

W obecnej sytuacji rekomendowane jest m.in. promowanie i rozwijanie zatrudnienia dofinansowanego i staży oraz idei wolontariatu prowadzoną przez współpracę z organizacjami pozarządowymi i centrami wolontariatu w powiatach.

Niezbędne jest więc uwzględnienie w budżetach gmin i powiatów środków finansowych nie tylko na uzupełnienie przez jednostki pomocy społecznej zatrudnienia pracowników, w tym pracowników socjalnych, ale przede wszystkim na uatrakcyjnienie ofert zatrudnienia już pracujących (w zakresie płacy i warunków pracy). Bez tego nie da się zniwelować zjawiska odpływu pracowników z systemu pomocy społecznej. Ważne jest również zwiększanie kompetencji oraz stałe doskonalenie zawodowe pracowników (szeroką ofertę bezpłatnych szkoleń dla pracowników tych instytucji ma co roku Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej).

Ostatnie lata zdominowane przez pandemię pokazały, że poza wsparciem kadrowym konieczne jest opracowanie procedur zapewnienia bezpieczeństwa wykonywania czynności zawodowych pracowników służb społecznych na terenie Mazowsza. Obecny rok pokazał, że przed jednostkami integracji i pomocy społecznej mogą pojawiać się nowe wyzwania (sytuacja migracyjna związana z wojną na Ukrainie), na które warto się na bazie doświadczeń przygotować.